Το μοναστήρι της στην πανέμορφη Χίο θεωρείται ένα από τα πιο λαοφιλή προσκυνήματα του νησιού. Το όνομά της μπορεί να είναι άγνωστο στους περισσότερους χριστιανούς, όμως το θεάρεστο έργο της και τα θαύματά της έχουν κατά καιρούς συγκλονίσει το πλήθος των προσκυνητών που συρρέουν κάθε χρόνο στις 20 Οκτωβρίου στο χωριό Κατάβαση, όπου βρίσκεται ο ιερός ναός που έχτισε κατά τη διάρκεια της ζωής της. Ο λόγος για την Αγία Ματρώνα ή Αγία Κυρά, την άγνωστη αγία της Χίου, η οποία μεταξύ άλλων θεωρείται για τους Χιώτες και μέγα σύμβολο του γυναικείου μοναχισμού.
Η Αγία Ματρώνα γεννήθηκε στα τέλη του 14ου αιώνα στη Βολισσό της Χίου. Οι γονείς της, Λέων και Aννα, ήταν πλούσιοι και θεοσεβείς άνθρωποι. Είχαν άλλα έξι κορίτσια, από τα οποία η Μαρία, που μετέπειτα ονομάστηκε Ματρώνα, ήταν η μικρότερη ηλικιακά.
Από πολύ νωρίς η Μαρία έδειξε ιδιαίτερη κλίση στη μοναχική ζωή και όταν οι γονείς της αποφάσισαν να την παντρέψουν, εκείνη δεν έδωσε τη συγκατάθεσή της και κατέφυγε σε βουνό έξω από το χωριό Κατάβαση. Εκεί δημιούργησε το πρώτο της ασκητήριο και επιδόθηκε με ιδιαίτερη θέρμη στην άσκηση, την προσευχή και τη νηστεία. Στο μεταξύ οι γονείς της άρχισαν να την αναζητούν και όταν τη βρήκαν, την παρακάλεσαν να επιστρέψει στο σπίτι. Εκείνη επέστρεψε, αλλά αρνιόταν να παντρευτεί. Βλέποντας οι γονείς της τη σταθερή επιμονή και επιδίωξή της να αφιερωθεί στον Θεό, της έδωσαν την άδεια να πορευθεί στη ζωή της όπως εκείνη ήθελε. Μάλιστα της έδωσαν και μέρος της περιουσίας τους, ενώ την άφησαν να τη διαχειρισθεί όπως εκείνη επιθυμούσε. Τότε η αγία μοίρασε την κινητή της περιουσία κατ’ εντολήν του Κυρίου σε χήρες, ορφανά και φτωχούς, ενώ άφησε την ακίνητη περιουσία της στις αδελφές της.
Νίκησε τον διάβολο
Η Μαρία εγκατέλειψε τη Βολισσό και πήγε στην Κατάβαση, όπου βρισκόταν το πρώτο της ασκητήριο. Εκεί έμεινε τρία χρόνια, ενώ αργότερα βρήκε ένα μικρό μοναστήρι στο οποίο μόναζαν μια μητέρα με τις δύο κόρες της. Εκεί ζήτησε να μείνει και αφού επέδειξε σεμνότητα, υπακοή και εγκράτεια, έγινε μοναχή και έλαβε το όνομα Ματρώνα. Η φήμη της διαδόθηκε σε όλη τη Χίο, ενώ η Ματρώνα διέθεσε όλη την ακίνητη περιουσία της προκειμένου να επεκταθεί ο ναός και να κατασκευαστούν κελιά για τους προσκυνητές.
Ομως, ο διάβολος θέλησε να την παρασύρει και προσπάθησε να την παγιδεύσει στο αμάρτημα της φιλαργυρίας και της υπερηφάνειας. Μόλις οι εργάτες άρχισαν να σκάβουν στα θεμέλια, βρέθηκε ξαφνικά ένας μεγάλος θησαυρός. Τότε η Αγία Ματρώνα γονάτισε και παρακάλεσε τον Κύριο να αποκαλύψει εάν ο θησαυρός έχει αποσταλεί από Εκείνον. Στην περίπτωση όμως που ο θησαυρός είναι αποτέλεσμα δαιμονικής ενέργειας, να εξαφανισθεί. Τότε όλοι οι παρόντες είδαν τον περίφημο αυτό θησαυρό να μετατρέπεται σε σβησμένα κάρβουνα.
Μόλις τελείωσε ο ναός, ο οποίος ήταν αφιερωμένος στον Αγιο μεγαλομάρτυρα Αρτέμιο, η Γερόντισσα της μονής απεβίωσε, με αποτέλεσμα οι υπόλοιπες μοναχές να παρακαλέσουν θερμά τη Ματρώνα να αναλάβει την ηγουμενία.
Τα θαύματα της Χιοπολίτιδας
Η κοίμηση της Αγίας Ματρώνας έλαβε χώρα στις 20 Οκτωβρίου, ημέρα της εορτής του Αγίου μεγαλομάρτυρος Αρτεμίου, κατά το έτος 1462. Ο Θεός πλουσιοπάροχα αντάμειψε την Αγία Ματρώνα δοξάζοντάς τη μετά θάνατον, αφού ανέδειξε τα ιερά της λείψανα και τον ιερόν της ναό «πηγήν θαυμάτων αέναον και ιατρείον άμισθον παντός πάθους και πάσης ασθενείας».
Αναρίθμητα είναι τα θαύματα τα οποία έχει επιτελέσει η Αγία Ματρώνα η Χιοπολίτιδα με τη χάρη του Θεού και αποδέκτες υπήρξαν όχι μόνο χριστιανοί, αλλά ακόμη και Αγαρηνοί και Φράγκοι. Οπως εξιστορεί ο Οσιος Νικηφόρος ο Χίος (1750 -1821), παράλυτοι, τυφλοί, κωφοί, κουτσοί, μουγγοί, δαιμονισμένοι και πάσχοντες από ανίατες ασθένειες βρήκαν τη θεραπεία τους χάρη στη θαυματουργική δύναμή της.
Η Αγία Ματρώνα η Χιοπολίτιδα είναι ιδιαίτερα αγαπητή και σε πολλά νησιά του Αιγαίου, όπως τη Σάμο, την Ικαρία, τη Σαντορίνη. Ο χώρος της ιεράς μονής τον Απρίλιο του 1822 έπεσε θύμα λεηλασίας από τους Τούρκους, με αποτέλεσμα τα ιερά λείψανα και κειμήλια να βρεθούν στην Προύσα της Ανατολής μαζί με κώδικες και δισκοπότηρα που σήμερα φυλάσσονται στο Αγιο Ορος, ενώ μέρος του ιερού λειψάνου της βρίσκεται στην Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου Ημεροβιγλίου Σαντορίνης.